سازهای بادی ایرانی از نی گرفته تا سرنا هم در موسیقی دستگاهی و هم در موسیقی نواحی ایران بسیار پرکاربرد و قابل‌توجه هستند. در این نوشته باهم انواع سازهای بادی ایرانی و اصیل کشورمان را بررسی خواهیم کرد و با آن‌ها بیشتر آشنا خواهیم شد.
سازهای بادی و دسته‌بندی آن‌ها
به هر سازی که در آن صدا از طریق ارتعاش هوا تولید شود، ساز بادی، هواصدا و یا ایروفون می‌گویند. از آنجا که این سازها قدمتی چندین هزار ساله و تنوع بسیار زیادی دارند، دسته‌بندی آن‌ها کمی پیچیده است. در مقاله انواع ساز بادی کلاسیک و مدرن، باهم به‌طور کامل با این سازها و تاریخچه آن‌ها آشنا شدیم و یک روش دسته‌بندی استاندارد و دقیق را در آن مقاله مشاهده کردیم.
سازهای بادی ایرانی
با توجه به قدمت ایران، سازهای بادی زیادی در کشور وجود دارند. از نمونه‌های بسیار ابتدایی و ساده مانند وِروِرک و سوتک تا نفیر و بوق و سازهای اصیلی مانند نی، نی‌لبک، کرنا، سرنا، دوزله و نی‌انبان گرفته تا هواصداهای دارای کلاویه که از کشورهای اطراف وارد شده‌اند؛ مثل هارمونی که در بلوچستان رواج دارد و گارمونِ آذربایجان. هرکدام از این سازهای بادی ایرانی شایسته بررسی و مطالعه هستند. در زیر، برخی از معروف‌ترین سازهای بادی ایران را مرور می‌کنیم.
ساز بادی نی
از کهن‌ترین سازهای بادی ایرانی، ساز نی است. این ساز که صدایی عمیق و نافذ دارد، از دسته سازهای بادی مقیدِ لبه‌دارِ لوله‌ای محسوب شده و از جنس نی نیزار است. بدنه ساز نی از ۶ گره و ۷ بند ایجاد شده و به همین دلیل به آن «نیِ هفت بند» می‌گویند. از نظر ظاهری، طول نی از ۳۰ تا ۶۵ و قطر آن بین ۱.۵ تا ۳ سانتی‌متر است. همچنین ۵ سوراخ در جلو و ۱ سوراخ در قسمت عقب ساز تعبیه شده است. در نواحی ایران که نی همراه چوپانان، ساربانان و شبان‌هاست، تعداد این سوراخ‌ها بین ۴ تا ۶ عدد متغیر است.
ساز نی، از قدیمی‌ترین سازهای بادی ایرانی
نوازنده‌ها نی را به‌صورت عمودی جلو خود قرار می‌دهند و با قرار دادن دهانه آن بین لب‌ها یا دو دندان جلو، در نی می‌دمند. هوا از طریق دهانه وارد ساز شده و با انگشت گذاری روی سوراخ‌ها و تغییر فشار هوا، صداهای مختلف ایجاد می‌شود. هر چه لوله نی بلندتر و ضخیم‌تر باشد، صدای آن بم‌تر خواهد بود و برعکس. به دلیل اینکه ساز نی را از طبیعت می‌سازند، دو ساز با ویژگی‌های کاملاً مشابه کمتر وجود دارد. نکته مهم در نی‌ها این است که آن‌ها قابل کوک شدن نیستند و ساز تک‌نوازی محسوب می‌شوند. معمولاً وسعت صدای نی حدوداً دو اکتاو و نیم است.
ساز بادی قِرنِی یا قِرنِه
این ساز عضو دسته سازهای بادی ایرانی با زبانه یک لایه است. قرنی از سه قسمت تشکیل شده است:
- بدنه: یک نی تقریباً کوتاه و نازک که پنج سوراخ در جلو و یک سوراخ در عقب دارد. بعضی‌اوقات بدنه را از چوب نیز می‌سازند که در این صورت به آن ساز، چونِی یا چونِه می‌گویند.
- زبانه: تقریباً ۵ سانتی‌متر و از جنس نی، کوتاه و باریک است که در دهانه بالایی بدنه قرار دارد و نوازنده در آن می‌دمد.
- دهانه‌ی شیپوری: قسمتی از شاخ گاو که درون آن را خالی کرده و به قسمت پایینی بدنه متصل می‌کنند. دهانه شیپوری در کیفیت و جنس صدای قرنه بسیار تأثیرگذار است.
وسعت صدای قرنی حدوداً یک اکتاو است. قرنه در قرون اخیر کمی به‌دست فراموشی سپرده شده بود، اما خوشبختانه در سال‌های اخیر احیا شده و در موسیقی‌های محلی و مراسم شادی نواحی مازندران و شمال ایران استفاده می‌شود.
ساز بادی ایرانی قرنی
همچنین بخوانید: انواع ساز بادی چوبی و معرفی آن‌ها
ساز دوزَله
یکی از سازهای بادی ایرانی مهم در غرب ایران و منطقه زاگرس، ساز دوزله است. دوزله درواقع از دو لوله صوتی که هم‌راستا قرار می‌گیرند و به هم بسته می‌شوند، تشکیل شده است. لوله‌های صوتی دوزله از جنس استخوان هستند که معمولاً از پرندگانی مانند عقاب و باز استفاده می‌شود. گاهی‌اوقات این لوله‌ها را از نی و فلز نیز می‌سازند. یک سمت لوله‌ها باریک‌تر بوده و استوانه‌ای شکل است و زبانه‌ها (که از جنس نی هستند) اینجا قرار می‌گیرند و سمت ضخیم‌تر، چهارگوش می‌شود. روی لوله‌ها ۶ یا ۷ سوراخ قرار دارد و در پشت ساز سوراخی مشاهده نمی‌شود. ساز دوزله در دسته «تک‌زبانه، لوله دوتایی» سازهای بادی ایرانی قرار می‌گیرد.
انواع دو نی یا دوزله، از مشهورترین سازهای بادی ایرانی
دوزله را طوری در دهان می‌گذارند که تقریباً تمام زبانه‌ها پوشانده می‌شود و با دو دست آن را می‌نوازند. این ساز که در کردستان محبوب است، مانند قرنی بیشتر در مجالس شادمانی و به همراه تنبک و دایره نواخته می‌شود. سازهای مشابه دوزله، که از دو نی تشکیل شده‌اند، در اندازه و شکل‌های مختلف در سراسر ایران موجود هستند. برخی از آن‌ها عبارت‌اند از: نی جفتی (هرمزگان و بوشهر)، قمشه (شمال خراسان)، دو سازه (جنوب خراسان) و دونی (بلوچستان)
ساز نی‌انبان
نی‌انبان از شناخته‌شده‌ترین سازهای بادی ایرانی جنوب کشور بوده و در بوشهر، هرمزگان، خوزستان و جنوب فارس و کرمان رواج دارد. سازهای مشابه نی‌انبان در کشورهای مختلف دنیا وجود دارند که bagpipes اسکاتلند از مشهورترین آن‌هاست. نی‌انبان جز دسته سازهای بادی زبانه یک لایه، با لوله مضاعف و دارای مخزن هواست.
نی‌انبان در موسیقی استان بوشهر جایگاه بسیار بالایی دارد و به آن نی همبون یا همبونه نیز می‌گویند. این ساز در جشن‌های شادی و همچنین مولودی و مراسم زار به همراه تنبک، دایره و دمام استفاده می‌شود. قسمت‌های تشکیل‌دهنده نی‌انبان عبارت‌اند از:
- دسته: شبیه دوزله، دو عدد نی زبانه‌دار است که با موم داخل کاوری از جنس چوب قرار می‌گیرد.
- انبان: پوست دباغی‌شده بز یا گوسفند که محل ذخیره هواست. یکی از دست‌های پوست را به‌عنوان دسته و دیگری را برای دهانه استفاده می‌کنند.
- دهانه: از جنس چوب یا پلاستیک، شبیه قرقره که محل دمیدن هوا به درون نی‌انبان است.
نوازنده با فوت کردن، ساز را پیش از نواختن پر از هوا کرده و بعد نی‌انبان را در آغوش خود قرار داده و با گرفتن دسته شروع به نواختن می‌کند. چون این ساز محفظه هوا دارد، نوازنده می‌تواند اوقاتی نی‌انبان را بدون نیاز به دمیدن و با استفاده از هوای ذخیره‌شده در درون انبان، به صدا دربیاورد.
ساز نی‌انبان، معروف‌ترین ساز بادی ایرانی جنوب
سازهای بادی ایرانی؛ اهمیتی به طول تاریخ
سازهای بادی ایرانی در طول تاریخ بسیار مهم بوده‌اند و در اعلان‌جنگ، اطلاع‌رسانی، شادی و غم مورداستفاده قرار می‌گرفته‌اند و نباید نقش مهم آن‌ها را در فرهنگ و موسیقی کشورمان نادیده گرفت. سایت روشینا موزیک با دارا بودن خدمات منحصربه‌فردی مانند فروش اقساطی و ارسال رایگان، در خدمت تمامی علاقه‌مندان به موسیقی است. برای خرید سازهایی مانند اکارینا، هارمونیکا و ریکوردر و یا انتخاب اساتید معتبر به ما مراجعه کنید. همچنین با تماس با شماره ۰۹۹۸۱۰۴۰۰۷۸ می‌توانید از مشاوره همکاران حرفه‌ای ما برخوردار شوید.
همچنین بخوانید: آشنایی با سازهای زهی ایرانی