هنگامی که صحبت از ساز زهی ایرانی است منظور از کلمه فارسی زه، رشته یا تاری است که با ارتعاش آن صدا تولید می‌شود. امروزه اغلب زه‌‌ها (تارها) از جنس سیم هستند. به همین ترتیب به سازی که تولید صدا در آن منوط به ارتعاش زه باشد، ساز زهی گفته می‌شود. بسته به اینکه این ارتعاش با چه وسیله‌ای انجام شود، سازهای زهی به سه دسته تقسیم می‌شوند:
۱. سازهای زهی آرشه‌ای: در این سازها سیم به وسیله آرشه مرتعش می‌شود. از جمله این سازها ساز ایرانی کمانچه و ساز غربی ویولون را می‌توان نام برد.
۲.سازهای زهی کوبشی: در این سازها با کوبشی شبیه کوبیدن چکش روی سیم‌ها، ارتعاش ایجاد می‌شود. نمونه مشخص آن سنتور است. جالب است بدانید که پیانو هم یک ساز کوبشی است چرا که با فشردن دکمه‌های پیانو، وسیله‌ای چکش مانند به سیم‌ها ضربه می‌زند.
۳. سازهای زهی زخمه‌ای: این سازها بیشترین تعداد را در میان سازهای زهی ایرانی دارند. در این سازها سیم‌ها توسط دست یا زخمه به ارتعاش درمی آیند. تار، سه‌تار، دوتار، عود، چنگ و قانون، همگی سازهای زهی ایرانی‌ای هستند که در این دسته قرار می‌گیرند. زخمه یا مِضراب، می‌تواند از جنس‌های متفاوتی همچون پلاستیک، چوب، فلز، شاخ حیوان یا حتی پر مرغ باشد. در ادامه به‌صورت مختصر به معرفی این سازها می‌پردازیم.
ساز زهی ایرانی تار
تار، یک ساز زهی ایرانی بسیار محبوب است که در بسیاری از فرهنگ‌ها و کشورها از جمله ایران، آذربایجان، ارمنستان و آسیای مرکزی (مانند تاجیکستان) نواخته می‌شود.این ساز دارای گردنه دراز است و بدنه آن به شکل دو کاسه است که از چوب توت حکاکی شده درست شده است و یک غشای نازک از پوست بره روی آن کشیده شده است. نام قدیمی‌تر تار، چاهارتار است که در فارسی به معنای چهار سیم است. این ساز زهی در حال حاضر به دو صورت تار قفقازی (که تار قفقاز نامیده می شود) و تار فارسی (به نام تار شیراز یا ایرانی) وجود دارد.
ساز زهی ایرانی سنتور
سنتور ساز زهی چکشی ذوزنقه ای شکل است. ۷۲ سیم در سنتور وجود دارد که در گروه‌های چهارتایی مرتب شده‌اند و هر یک از چهار سیم با فاصله نزدیک به یک گام کوک می‌شوند. دو گل رز کوچک روی بدنه چوبی سنتور وجود دارد که به تقویت صدا کمک می‌کند.
همچنین بخوانید: آشنایی با سازهای بادی ایرانی و اصیل
ساز زهی ایرانی سه تار
سه تار یک ساز زهی ایرانی با جعبه صوتی کوچک گلابی شکل و چهار سیم فلزی است. جعبه صدا از چوب درخت توت ساخته شده است، در حالی که گردن آن از چوب گردو است. چهارمین سیم حدود ۱۵۰ سال پیش توسط عارف مشتاق علی شاه اضافه شد و به آن امکانات کوک پیچیده‌تری داد. سه‌تار به طور سنتی با ناخن انگشت سبابه راست نواخته می‌شود، اما در سه دهه گذشته، دو استاد برجسته محمدرضا لطفی و حسین علیزاده، با ارایه تکنیک‌هایی جدید، به نوازندگی سه‌تار، جان تازه‌ای بخشیدند.
آلبوم تاریخی استاد لطفی، به یاد درویش خان، بسیاری از سازندگان و نوازندگان جوان را شیفته نوازندگی سه تار کرد. امروزه نسل جدیدی از سازندگان و نوازندگان سه‌تار به تازگی ظهور کرده‌اند. به سختی می‌توان باور کرد که سه‌تار در طول قرن نوزدهم و اوایل قرن بیستم به دلیل محبوبیت روزافزون تار، تقریباً فراموش شده بوده است.
ساز چنگ
اگر اهل موسیقی کلاسیک هستید، می‌دانید که ملودی چنگ چقدر زیبا و آرام به نظر می‌رسد. گوش دادن به صدای چنگ شما را به خارق العاده ترین رویاهایتان می‌برد. وقتی می‌ینید که دستان نوازنده سیم‌ها را لمس می‌کند و موسیقی لذت‌بخشی را اجرا می‌کند، می‌توانید احساس کنید که قلب شما گرمتر شده است. با وجود اینکه چنگ، یک ساز اصیل ایرانی است و اصولاٌ از ایران برخاسته اما پس از مدتی کمتر در کشورمان مورد استفاده قرار گرفت. اما امروزه بسیاری از هنرمندان ایرانی سعی در بازگرداندن این ساز برجسته ایرانی و نواختن آن در گروه یا تکنوازی خود دارند.
ساز کمانچه
کمانچه در فهرست میراث فرهنگی ناملموس یونسکو یکی از شاخص‌ترین آلات موسیقی ایرانی است. کمانچه از نظر شکل و نحوه نواختن شبیه ویولن است. اما صدایی که کمانچه تولید می‌کند حال و هوای شرقی دارد. بسیاری از بزرگان موسیقی ایرانی در نواختن کمانچه استاد هستند، اما استاد کیهان کلهر یکی از مشهورترین آنهاست. برخی بر این باور هستند که کمانچه یک ساز سه‌سیم بوده تا اینکه ویولن در اواخر قرن بیستم وارد ایران شد و سیم چهارمی نیز به آن اضافه شد. این ساز ایرانی را می‌توان بر روی بسیاری از نقاشی‌های عتیقه ایرانی مشاهده کرد که نشان می‌دهد چقدر در طول قرن‌ها در ایران نواخته شده و مورد پسند بوده است.
همچنین بخوانید: انواع سازهای ایرانی و خارجی؛ کدام ساز را انتخاب کنیم؟
ساز دوتار
دوتار قدیمی ترین ساز زهی نه تنها در ایران، بلکه در تمام خاورمیانه و آسیای مرکزی است. تصویر این ساز در برخی از نقش برجسته‌های صخره‌ای باستانی موجود است. در کتابی که به زبان پهلوی سروده شده است، دوتار، تنبور یا تمبور نامیده شده است.
دو نوع دوتار در اسناد مکتوب گذشته وجود دارد به طوری که با توجه به اکثر متون موجود یکی از آنها را دوتار خراسانی و دیگری را دوتار بغدادی می‌شناسیم. فیلسوف و دانشمند بزرگ ایرانی، فارابی، تحقیقات موسیقی خود را بر اساس دوتار خراسانی آغاز کرد و در کتاب موسیقی کبیر خود، مدخلی مستقل برای توصیف علمی این ساز گشود. دوتار همانطور که از نامش پیداست، دارای دو سیم است که با انگشت یا مضراب نواخته می‌شود. دوتار را می‌توان ساز موسیقی نواحی شمال شرق ایران دانست.
ساز قانون
با نگاهی به چوب هندسی شکل ساز قانون و سیم‌های فلزی روی آن، مطمئن نیستید که دقیقا چگونه می‌توانید به این ساز موسیقی متصل شوید. با این حال، لحظه‌ای که هنرمندان انگشتان خود را داخل تارها می‌گذارند و تارها را لمس می‌کنند، ملودی دلنشینی را می‌شنویم و عاشق آن خواهیم‌شد.
ساز عود (بربط)
ساز بربط یا عود، در درباریان عربی و ایران، نواخته می‌شد. سازی است گردن کوتاه با پنج رشته سیم دوتایی و به طور سنتی با پر عقاب نواخته می‌شده است. بربط جد عود اروپایی است و به عنوان یک ساز باس عمل می کند.
