اگر طرفدار موسیقی سنتی ایرانی باشید، حتما تا به حال دقت کرده‌اید که در تمامی اجراهای سنتی، حداقل از یک نوع ساز کوبه‌ای استفاده می‌شود. سازهای کوبه‌ای از قدیمی‌ترین انواع ساز در طول تاریخ بشریت هستند. به طور کلی، به سازهایی که با سایش، ضربه زدن و یا تکان دادن آن‌ها صدا تولید می‌شود، سازهای کوبه‌ای یا پرکاشن می‌گویند.
عموما از این نوع سازها ملودی ساخته نمی‌شود و بیشتر برای ریتم مورد استفاده قرار می‌گیرند. سازهای کوبه‌ای در ایران بسیار متنوع هستند و برخی از آن‌ها در دسته سازهای ملی و برخی دیگر در دسته سازهای محلی ایران قرار می‌گیرند. برای آشنایی بیشتر با این آلات موسیقی، این مطلب روشینا موزیک را از دست ندهید.
انواع سازهای کوبه‌ای ایرانی
تقریبا ۲۰ نوع ساز کوبه‌ای در سراسر دنیا وجود دارد و از این تعداد، برخی از آن‌ها جزو سازهای کوبه‌ای ایرانی هستند. این سازها شامل دف، تنبک، دایره، نقاره و دُهُل می‌شوند. در ادامه این سازها را بررسی می کنیم.
ساز دف
ساز دف از گذشته در موسیقی ایرانی و کردی حضور بسیاری داشته است. هم اکنون این ساز، در عبادتگاه‌های کردستان، با ذکر و سماء دراویش کُرد آمیخته شد و اکنون نیز دف جایگاه والایی در مذهب کردستان دارد. برخی محدودیت‌ها برای این ساز تا سال ۱۳۵۳ ادامه داشت و بعد از به پایان رسیدن آن، اجراهای عمومی و غیرعرفانی ساز دف آزاد شد. از این ساز موسیقی، بیشتر در آسیا استفاده می‌شود. نوازندگی دف در کشورهایی همچون عربستان، عمان، عراق، آذربایجان و… نیز رواج بسیاری دارد.
در کتاب‌های لغت، معنی دف چنین است: «چنبری از چوب که بر روی آن پوست کشند و بر چنبر آن حلقه آویزند.» در دوران قدیم نیز برای اینکه دف صدای بهتری داشته باشد روی آن پوست آهو می‌کشیدند. نوازنده هنگام نواختن، ساز را با دو دست به صورت عمودی و کمی مایل به چپ بدن می‌گیرد و با انگشتان هردو دست به پوست ساز ضربه می‌زند.
ممکن است مورد علاقه‌تان باشد: آشنایی با سازهای زهی ایرانی
ساز تنبک
تنبک نیز یکی از سازهای کوبه‌ای ایرانی معروف است. ممکن است در برخی موارد این ساز را با نام “تمبک” نیز شنیده باشید که باید بگوییم این اسم اشتباه است و به دلیل تبدیل حرف “ن” به “م” در گفتار عمومی است. این ساز تنها ساز کوبه‌ای ایرانی است که برای نواختن آن از هر ۱۰ تا انگشت دست استفاده می‌شود. تنبک از چوب درخت گردو، افرا یا توت ساخته می‌شود و دارای سایزهای مختلفی است. همچنین از تنبک برای تک نوازی نیز استفاده می‌شود.
ساز دایره
دایره نیز یکی از سازهای کوبه‌ای ایرانی است که شباهت زیادی به دف دارد و درواقع نوع کوچکتر و مجلسی‌تر ساز دف است. از دیره بیشتر در موسیقی آذری استفاده می‌شود.
ساز نقاره
نقاره در گذشته به هنگام جنگ استفاده می‌شده است. این ساز به صورت طبل دوتایی است و به وسیله چوب نواخته می‌شود. نقاره از جنس مس یا سفال است که روی آن پوست گاو یا گوسفند کشیده شده است. طبل بزرگتر نقاره صدای بم‌تر و طبل کوچکتر نقاره صدای زیرتری تولید می‌کند. این ساز انواع مختلفی دارد؛ نقاره شمال کشور با نقاره فارس و کردستان همگی با یکدیگر متفاوت هستند و تفاوت آن‌ها معمولا در اندازه دهانه طبل‌ها است.
مقاله مرتبط برای شما: آشنایی با سازهای بادی ایرانی و اصیل
ساز دُهُل
دُهُل یکی از سازهای کهن ایرانی است که دو طرف آن از پوست گاو یا گاومیش پوشانده شده است. این ساز در خاورمیانه و خصوصا در ایران بسیار مرسوم است؛ اما در هر منطقه‌ای دارای گونه‌های فراوان محلی و بومی با ابعاد و اندازه‌های گوناگون می‌باشد. مستندات زیادی از تاریخچه این ساز وجود ندارد و علت آن احتمالا غیر رسمی، بومی و محلی بودن دُهُل است. در نهایت، به نظر می‌رسد که این ساز در جنوب کشور بیشتر مرسوم است. در نواختن این ساز، دست راست نقش اصلی را دارد و دست چپ نت‌های کمکی را می‌نوازد.
ساز دایره زنگی
دایره زنگی نیز یکی از سازهای کوبه‌ای از خانواده دف است. بررسی حکاکی‌های جا مانده از ایرانیان باستان و همچنین متون و کتیبه‌های تاریخی توسط باستان شناسان، نشان می‌دهد که ساز دایره زنگی نیز همانند دف قدمتی چند هزار ساله دارد. این ساز از یک کمانه چوبی به قطر ۵ سانتی‌متر ساخته می‌شود و یک طرف از دهانه ساز، از پوست چهارپایان یا نوعی پلاستیک پوشیده می‌شود. در طول کمانه، شکاف‌هایی برای قرار گرفتن سنج‌ها تعبیه شده است و نوازنده با کوبیدن انگشتان دست راست بر پوست دایره و در نتیجه برخورد سنج‌ها با یکدیگر، ساز را می‌نوازد.
همچنین بخوانید: انواع سازهای ایرانی و خارجی؛ کدام ساز را انتخاب کنیم؟
معرفی سازهای کوبه‌ای محلی ایران
ساز تمپو
تمپو یکی از سازهای کوبه‌ای ایرانی است که اکثرا در جنوب استفاده می‌شود. تاریخچه پیشینه این ساز به بابل و سومر در هزاره‌های پیش از میلاد باز می‌گردد. تمپو شباهت زیادی به تنبک دارد و از جنس سفال یا فلز است. این ساز در موسیقی ترکی و عربی نیز جایگاه ویژه‌ای دارد.
ساز دُکُّر یا دهلک بلوچستان
یکی از سازهای بلوچستان با صدای دوطرفه، دُکُّر یا دهلک است. این ساز از یک بدنه‌ی استوانه‌ای نسبتا بلند، پوست و طناب تشکیل شده است و بیشتر در اجرای ترانه‌های شاد بلوچی در مجالس شادی و عروسی نواخته می‌شود.
ساز چاک
چاک یک ساز خود صدای کوبه‌ای در هرمزگان است که با ضربه مستقیم به صدا در می‌آید. در واقع این ساز از دو قطعه چوب تشکیل شده است؛ هرکدام از این چوب‌ها در یکی از دستان نوازنده قرار می‌گیرند و با کوبیده شدن آن‌ها به یکدیگر، صدا تولید می‌شود. صدای چاک در تشدید آکسان‌های موسیقی . هماهنگی میان اجرا کنندگان نقش به سزایی دارد.
ساز سنج
سنج نیز همانند چاک، یک ساز خودصدای کوبه‌ای است که از دو صفحه بشقابی شکل فلزی تشکیل شده است. هرکدام از این صفحات در یکی از دستان نوازنده قرار می‌گیرد و معمولا یکی از دست‌ها ثابت است و دست دیگر به دست ثابت ضربه می‌زند. این ساز بیشتر در بوشهر مورد استفاده قرار می‌گیرد و سایزهای مختلفی دارد.
سخن پایانی
بی‌شک سازهای موسیقی و خصوصا سازهای کوبه‌ای یکی از قدیمی‌ترین سازه‌های انسان برای سوگواری، جشن، انتقال پیام و… هستند. انواع زیادی از این آلات موسیقی در سراسر دنیا وجود دارند، در این مطلب سعی کردیم برخی از سازهای کوبه‌ای ایرانی را معرفی کنیم و امیدواریم که این مطلب برای شما مفید بوده باشد.
اگر به موسیقی و سازها علاقه‌مند هستید، می‌توانید از مجموعه روشینا موزیک انواع سازهای مورد علاقه خود را تهیه کنید و با در این انتخاب از مشاوره رایگان ما بهره‌مند شوید.