موسیقی سنتی ایرانی که جلا دهنده روح و انعکاس دهنده هویت و ریشه ملی ماست از محبوب‌ترین سبک‌های موسیقی در بین ایرانیان است. بدیهی است که ایران مانند هر کشور مدرن دیگری علاقه‌مندان به پاپ بسیاری دارد، اما روح مردم کشورمان را باید در موسیقی سنتی جستجو کرد.
موسیقی از دوران ماقبل تاریخ، جزئی جدانشدنی از فرهنگ ایرانیان بوده است. موسیقی جزیی از وقایع مذهبی زرتشتی‌های ایران بوده است که نوازندگان حرفه ای، معروف به مجوس، با استفاده از سازهایی مانند چنگ، عود و طبل اقدام به خلق موسیقی می‌کرده‌اند.
ناگفته پیداست که چقدر سبک سنتی با سبک‌های دیگر مثلا پاپ متفاوت است؛ اما این تفاوت از کجا و چطور آغاز می‌شود؟ برای پاسخ به این سوال، ابتدا سعی می‌کنیم با قدری اغماض سبک موسیقی سنتی را در یک بیان ساده تعریف کنیم. اما پیش از آن، باید بگوییم که موسیقی ایرانی شامل دو نوع موسیقی کلاسیک(سنتی) ایرانی و موسیقی محلی(فولکور) ایرانی است که ریشه‌های هر کدام را می‌توان در هزاران سال پیش جستجو کرد. در ادامه با روشینا موزیک همراه باشید.
تعریف سبک موسیقی سنتی ایرانی
موسیقی سنتی ایرانی شامل بیش از ۲۵۰ واحد ملودیک به نام گوشه است که با یک هماهنگی و تنظیمی به نام ردیف در یک حال و هوا یا حالتی به نام دستگاه یا آواز کنار هم قرار می‌گیرند که نسخه‌های مختلفی از ردیف‌ها به نام اساتید مختلف و شاگردان آنها وجود دارد.
دستگاه‌های موسیقی سنتی عبارت هستند از ۷ دستگاه به نام‌های «شور»، «ماهور»، «همایون»، «نوا»، «چهارگاه»، «راست پنج‌گاه» و «سه‌گاه» و آوازها شامل ۵ آواز به نام‌های«ابوعطا»، «بیات ترک»، «دشتی»، «افشاری» و «اصفهان» هستند.
از آنجا که تلاش ما بر ساده‌گویی است از تفصیل پیرامون اصطلاحات نام‌برده پرهیز کرده‌ایم. مثلا اگر بخواهیم به برخی تفاوت‌های دستگاه و آواز اشاره کنیم مانند این که گستره صوتی و پرده‌گردانی در آواز محدودتر است و… ، مشاهده می‌فرمایید که کلام از سادگی خارج می‌شود.
فرم اجرا و سازها در موسیقی سنتی ایرانی
وقتی یک آهنگ با ترکیبی از گوشه‌ها با یک ردیف خاص و در یک دستگاه خاص اجرا می‌شود ما با یک موسیقی در سبک سنتی رو به رو هستیم که فرم اجرای آن می‌تواند در ۵ مرحله صورت داده شود که البته اجباری به اجرای تمام مراحل نیست. این مراحل به ترتیب چنین نام دارند:
پیش‌درآمد، چهارمضراب، آواز، تصنیف، و رِنگ.
سازهای زهی همچون سنتور، تار، سه‌تار، عود، قانون و کمانچه، ساز بادی نی و سازهای کوبه‌ای تنبک و دف، برخی از پرکاربردترین سازهایی هستند که امروزه برای نوازندگی موسیقی سبک سنتی ایران به کار می‌روند. آنچه تاکنون با اغماض و به صورت خلاصه و با بیان ساده در مورد سبک موسیقی سنتی گفتیم مانند آن بود که دریایی را در کوزه‌ای گنجانده باشیم بنابراین مسلم است که برای درک عمیق موسیقی سنتی باید به مقالات تخصصی‌تری مراجعه شود.
با این حال، در ادامه مقاله، دید بازتری نسبت به موسیقی سنتی پیدا خواهید کرد زیرا ضمن سخن گفتن از مسیری که موسیقی پر راز و پرکشش ایرانی از زمان باستان تا کنون پیموده است و همراه شدن با کاروان موسیقی ایرانی در طی قرون و اعصار، با این دوست همراز و همدل جان، بیشتر آشنا خواهید شد.
همچنین بخوانید: آشنایی با سازهی کوبه‌ای ایرانی
موسیقی ایرانی از تمدن عیلامی تا دوره قاجار
اولین نشانه‌های باستانی مبنی بر وجود موسیقی در ایران مربوط به تمدن عیلامی (سال‌های۲۳۵۰ تا ۸۰۰ پیش از میلاد) به مرکزیت شهر شوش است. این نشانه، یک مُهر منقش است که در یکی از زیگورات‌های غرب ایران به دست آمده.
همچنین نقش برجسته‌های باقی مانده از دوران هخامنشی گویای استفاده از موسیقی در امور مذهبی و سرگرمی و وجود سازهای متعددی مانند چنگ، فلوت دوبل، تنبور بزرگ و عود است. طبق نوشته‌های گزنفون و هرودوت، در زمان سلسله هخامنشیان (۳۳۱ تا ۵۵۰ پیش از میلاد) موسیقی در آیین‌های مذهبی و زندگی درباری نقش اساسی داشته است.
از اینجا تا زمان ساسانی (قرن سوم تا هفتم پس از میلاد) شواهد روشنی از حضور و اجرای موسیقی در دست نیست، اما دوره ساسانی یکی از تابان‌ترین دوره‌های موسیقی ایرانی است به طوری که برخی دستگاه‌هایی که امروزه در موسیقی سنتی استفاده می‌شود همنام دستگاه‌هایی است که موزیسن دربار ساسانی، باربد، در آن زمان ساخته بوده است؛ گرچه نمی‌دانیم که آیا این دستگاه‌ها به همان شکلی هستند که باربد تنظیم کرده بوده یا خیر، زیرا مدرکی در رابطه با نت‌نویسی از دوره ساسانی وجود ندارد.
پس از حمله اعراب (قرن هفتم میلادی)، دامنه نفوذ موسیقی ایرانی در سراسر خاورمیانه تا شمال آفریقا و مدیترانه گسترش پیدا کرد. در این دوران برخی از بزرگ‌ترین متفکران و علمای زمان مانند فارابی(نویسنده کتاب «الموسیقی الکبیر»)، ابن سینا، رازی، قطب‌الدین شیرازی و صفی‌الدین ارموی، موسیقی ایرانی را توسعه دادند به طوری که این موسیقی در دربار بغداد نیز رواج یافت.
گفته می‌شود موسیقی سنتی ایرانی کنونی در دوران قرون وسطی و پس از ورود اسلام شکل گرفته است. از اینجا پرشی خواهیم داشت به ایران پس از حمله مغول، و نفوذ شاخه‌ای از عرفان به نام تصوف در شعر غنایی و سبک‌های موسیقی و آواز ایرانی که تا امروز نیز شاهد این نفوذ هستیم چراکه جوهره و کیفیت موسیقی ایرانی نه نمایشی است و نه فکری، بلکه عرفانی و تأملی است.
اما یک دوره درخشان دیگر در موسیقی سنتی ایران مربوط به زمان قاجار در قرن ۱۹ میلادی است. معرفی ردیف در دوران قاجار گام بزرگی برای موسیقی ایرانی بود. ردیف، نیروی متحد کننده‌ای بود که برای حفظ و ترویج موسیقی سنتی ایران تلاش می‌کرد. در ادامه، قدری از اهمیت ردیف در سبک موسیقی سنتی خواهیم گفت.
ردیف؛ جوهره فرهنگ موسیقی ایرانی
ردیف موسیقی ایرانی، رپرتوار سنتی موسیقی کلاسیک ایران است که جوهره فرهنگ موسیقی ایرانی را تشکیل می دهد. ردیف به‌عنوان اثری مهم در تاریخ موسیقی ایران، شناخته می‌شود که الهام‌بخش نسل‌های نوازنده و آهنگساز ایرانی بوده و مسیر موسیقی کلاسیک ایرانی را شکل داده است. ردیف هم تمرین زیبایی‌شناختی و هم فلسفه فرهنگ موسیقی ایرانی را در بر می‌گیرد و همان‌طور که می‌دانید در سال ۲۰۰۹، به طور رسمی در فهرست میراث فرهنگی ناملموس بشریت یونسکو ثبت شده است.
شاید برای شما جالب باشد: آشنایی با سازهای زهی ایرانی
موسیقی ایرانی از دوره قاجار تا پهلوی دوم
گرچه در دوران صفویه، موسیقی ایرانی مورد کم‌لطفی قرار گرفت اما در عوض پادشاهان قاجار حامیان بزرگ موسیقی بودند؛ ناصرالدین شاه قاجار حامی بسیاری از موسیقی‌دانان بزرگ، از جمله میرزا عبدالله فراهانی بود که با گردآوری و سازماندهی سنت‌های موسیقی ایرانی، پایه و اساس موسیقی سنتی معاصر ایرانی معروف به ردیف را شکل داد.
در دوره قاجار، نوازندگان ایرانی با نت‌نویسی غربی آشنا شدند که این باعث تسهیل خواندن و نوشتن موسیقی شد. علی‌نقی وزیری یکی از چهره‌های اصلی نوسازی موسیقی ایرانی که اغلب او را «پدر» موسیقی کلاسیک ایران می‌دانند، نوازنده، آهنگساز و از وزرای دوره قاجار بود که برای آشنایی با موسیقی غربی به اروپا سفر کرد و سپس آن شیوه‌ها و سازها را به ایران آورد. او با آمیختن تئوری موسیقی غربی و موسیقی بومی ایرانی، ترکیبی اصیل از این دو به دست داد.
علی‌نقی وزیری کار خود را با ایجاد دو برنامه آموزشی مجزا برای موسیقی ایرانی و موسیقی غربی آغاز کرد. در واقع او علاقه زیادی به احیای موسیقی ملی ایران داشت و به موازات آن به موسیقی غربی نیز توجه داشت. تشکیل ارکستر ملی ایران یکی دیگر از رویدادهای برجسته موسیقی ایرانی در عصر قاجار بود؛ ارکستر هم موسیقی کلاسیک غربی و هم ایرانی می‌نواخت .
آغاز نهضت مشروطیت در اواخر قرن نوزدهم نیز آغاز تحولی در موسیقی ایران است. موسیقی کلاسیک یا مدال ایرانی که پیش از نهضت مشروطیت، به صورت شفاهی و سینه به سینه منتشر می‌شد، شکل مکتوب رسمی‌تری به خود گرفت و آموزش موسیقی رسمیت یافت. در دوران پهلوی دوم، موسیقی به‌عنوان یک هنر قابل توجه در میان اقشار مختلف جامعه گسترش بیشتری یافت و افراد زیادی از طبقات مختلف درگیر شدند.
مقاله مرتبط برای شما: آشنایی با سازهای بادی ایرانی و اصیل
پخش برنامه رادیویی گل‌‌ها به مدت ۲۳ سال تا سال ۱۳۵۸ از رادیوی ملی ایران، یکی از اتفاقات مهم عرصه موسیقی سنتی ایران در این دوران است. این برنامه زاییده افکار داوود پیرنیا، دستیار سابق نخست وزیر، وطن پرست و دانشمندی مشتاق بود که عشق عمیقی به فرهنگ ایرانی و سنت‌های غنی ادبی و موسیقی آن داشت.
این مقاله را با کلامی از استاد محمدرضا شجریان، در مورد میراث و اهمیت برنامه گل ها به پایان می‌رسانیم:
“موسیقی ایرانی به نظر من بدهی بزرگی به داوود پیرنیا دارد. او در برهه‌ای حساس از تاریخ ایران، موسیقی ما را از نابودی نجات داد. اگر تلاش او نبود، موسیقی ایرانی تماما در موسیقی عربی، موسیقی ترکی یا موسیقی پاپ غربی، غرق و محو می‌شد.”
اگر شما نیز به موسیقی علاقه‌مند هستید و می‌خواهید به این دنیای عظیم و زیبا قدم بگذارید، روشینا موزیک همراه شما خواهد بود.
نویسنده: معصومه غنیان